آفات نخود: از تشخیص تا درمان

آفات نخود تهدیدی جدی برای یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی جهان هستند. نخود با تولید حدود ۱۴ میلیون تن در ۱۴.۸ میلیون هکتار، دومین مقام را پس از سویا در گروه لگومینه دارد. این گیاه ارزشمند به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع پروتئین گیاهی، نقش مهمی در امنیت غذایی و تغذیه انسان ایفا می‌کند.

با این حال، آفات نخود می‌توانند خسارات قابل توجهی به محصول وارد کنند. برای مثال، کرم طوقه‌بر که در اکثر نقاط نخود کاری ایران انتشار دارد، در برخی مناطق تا ۳۰ درصد از گیاهچه‌ها را از بین می‌برد. علاوه بر این، آفات نخود دیم به‌ویژه در شرایط رطوبتی بالا، مانند بیماری زنگ نخود که توسط قارچ Uromyces ciceris-arietini ایجاد می‌شود، خسارات بیشتری وارد می‌کنند. آفات نخود فرنگی نیز می‌توانند از مرحله گیاهچه‌ای تا بلوغ کامل گیاه خسارت وارد کرده و از برگ‌ها، گل و غلاف تغذیه کنند.

بنابراین، شناخت دقیق و مدیریت صحیح آفات گیاه نخود برای موفقیت در کشت این محصول ارزشمند ضروری است. در این مقاله، شما با مهم‌ترین آفات نخود، روش‌های تشخیص، و راهکارهای مؤثر برای کنترل و درمان آن‌ها در مزرعه آشنا خواهید شد.

جدول کامل خلاصه مطلب آفات نخود

نحوه کاشت نخود

[caption id="attachment_6048" align="aligncenter" width="675"]

آفات نخود[/caption]

کرم پیله‌خوار نخود: شایع‌ترین آفت  نخود

کرم پیله‌خوار به عنوان یکی از مخرب‌ترین آفات نخود، هر ساله خسارت قابل توجهی به این محصول وارد می‌کند. این آفت در اکثر نخودکاری‌های ایران فعالیت دارد و خسارت آن در برخی مناطق تا بیش از ۹۰ درصد نیز گزارش شده است. سه گونه کرم پیله‌خوار با نام‌های علمی Helicoverpa armigera، Heliothis viriplaca و Heliothis peltigera باعث کاهش عملکرد محصول نخود می‌شوند که از میان آن‌ها، دو گونه اول بیشترین خسارت را به نخودکاری‌های ایران وارد می‌سازند.

[caption id="attachment_6047" align="aligncenter" width="675"]

کرم پیله خوار نخود[/caption]

شناسایی لارو Helicoverpa armigera در مراحل رشدی

لاروهای کرم پیله‌خوار از نظر رنگ متنوع هستند و طیفی از سبز روشن تا سبز تیره و سیاه را شامل می‌شوند. روی پشت لاروها چهار ردیف نوار تیره وجود دارد. این آفت زمستان را به صورت شفیره در خاک سپری می‌کند و معمولاً سالانه یک نسل ایجاد می‌کند، اگرچه در شرایط مساعد ممکن است دو نسل در سال داشته باشد. شفیره در انتهای شکم دارای دو خار تیره باریک و نزدیک به هم قرار دارد.

نحوه خسارت به برگ، گل و غلاف نخود

خسارت اصلی این آفت بیشتر متوجه غلاف‌های نخود است. لاروهای جوان پس از خروج از تخم، ابتدا از پارانشیم برگ و اندام‌های زایشی نخود (گل و غنچه) تغذیه می‌کنند. سپس با تشکیل غلاف‌ها، لاروهای متوسط و درشت به داخل غلاف رفته و از دانه تغذیه می‌کنند. به طور متوسط ۳۰ تا ۴۰ درصد غلاف‌ها توسط این آفت آسیب می‌بینند که خسارتی حدود ۴۰۰ کیلوگرم در هکتار را در بر دارد و در شرایط مساعد میزان آسیب غلاف به ۹۰-۹۵ درصد نیز می‌رسد.

عمده خسارت در دوران لاروی مربوط به لاروهای سن ۲ و ۳ است. گفته شده یک لارو این آفت به تنهایی می‌تواند به ۲۵ تا ۴۰ عدد از غلاف‌ها آسیب برساند. بررسی‌ها نشان داده که بیشترین سوراخ‌های ورودی آفت در ناحیه پایه غلاف‌های نخود ایجاد می‌شود.

استفاده از ارقام مقاوم و زودرس برای کاهش خسارت

بهره‌گیری از ارقام مقاوم، یکی از روش‌های مهم کنترل این آفت است. در بررسی ۵۲ ژنوتیپ نخود، مشخص شد که برخی ژنوتیپ‌ها مقاومت قابل توجهی نسبت به کرم پیله‌خوار دارند. رقم آزاد در گروه نسبتاً مقاوم و ارقامی مانند بیوه‌نیج، عادل، آرمان و هاشم در گروه حساس قرار گرفتند.

ویژگی‌های مورفولوژیکی غلاف مانند تراکم، ضخامت دیواره، طول، سطح و تعداد غلاف در بوته، بر مقاومت نخود در برابر این آفت تأثیر دارند. همچنین وجود تریکوم (کرک) روی سطوح گیاهی نقش مهمی در فرایند انتخاب میزبان توسط آفات دارد. ارقام با پوسته غلاف ضخیم‌تر، آسیب کمتری می‌بینند.

کنترل بیولوژیک با تله فرمونی و کشت مخلوط

استفاده از تله‌های فرمونی برای ردیابی آفت و تعیین زمان مبارزه بسیار مؤثر است. این تله‌ها ترجیحاً از نوع دلتا، باید قبل از ظهور اولین نسل آفت در ارتفاع تقریباً یک متری از سطح زمین با تراکم یک تا دو تله در هکتار در مزرعه نصب شوند.

کنترل بیولوژیک با استفاده از زنبورهای ماده Habrobracon hebetor نیز توصیه می‌شود. بر اساس توصیه سازمان حفظ نباتات، بسته به میزان آلودگی، ۱۰۰۰ تا ۵۰۰۰ زنبور در هکتار رهاسازی می‌شود. همچنین استفاده از کشت مخلوط گندم و جو با نخود برای کاهش خسارت آفت مؤثر است.

سم‌پاشی با ایندوکساکارب و اندوسولفان

بهترین زمان مبارزه شیمیایی با آفت، مرحله حساس زیستی آفت (لاروهای سن ۱ و ۲) و قبل از ورود آفت به گل و غلاف است. برای کنترل شیمیایی این آفت می‌توان از سموم ایندوکساکارب ۱۵٪ SC و EC ۱۵٪ به میزان ۲۰۰ میلی لیتر در هکتار، تیودیکارب ۸۰٪ DF به میزان ۰.۷۵ تا یک کیلوگرم در هکتار استفاده کرد. همچنین سموم پیریدالیل EC ۵۰٪ به میزان ۲۰۰ میلی لیتر در هکتار و لوفنرون EC ۵ به میزان ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلی لیتر در هکتار در قالب مدیریت تلفیقی قابل استفاده هستند.

عوامل مؤثر در طغیان آفت عبارتند از:

• بالا بودن جمعیت شفیره زمستان‌گذرانی نسل قبل

• دمای متوسط حدود ۲۳ درجه سانتی‌گراد و بالاتر در اردیبهشت تا اوایل خرداد

• افزایش رطوبت نسبی هوا در خرداد و تیر تا ۶۰ درصد یا بیشتر

• کاهش جمعیت و فعالیت حشرات مفید

کرم طوقه‌بر نخود: تهدیدی برای گیاهچه‌ها

کرم‌های طوقه‌بر از آفات نخود محسوب می‌شوند که در برخی مناطق تا ۳۰ درصد از گیاهچه‌ها را نابود می‌کنند. این آفت خطرناک به‌ویژه در مراحل اولیه رشد گیاه، خسارت جبران‌ناپذیری به محصول وارد می‌سازد و شناخت آن برای کشاورزان ضروری است.

[caption id="attachment_6050" align="aligncenter" width="675"]

کرم طوقه بر نخود[/caption]

ویژگی‌های ظاهری لارو Agrotis ipsilon

لاروهای کرم طوقه‌بر (Agrotis ipsilon) معمولاً به رنگ خاکستری-سیاه هستند. این لاروها در هنگام تحریک شدن به شکل حرف «C» می‌پیچند که یکی از ویژگی‌های شاخص آنها برای شناسایی است. طول بدن لاروهای کامل حدود ۴ تا ۵ سانتی‌متر بوده و در هر بخش از بدن دارای نقاط سیاه مشخصی هستند.

رنگ این لاروها متنوع است و از خاکستری، قهوه‌ای، صورتی تا سیاه متغیر می‌باشد. برخی از آنها خال‌دار، برخی راه‌راه و تعدادی بدون هیچ نشانه خاصی هستند. لاروهای مسن‌تر معمولاً در عمق ۸ تا ۱۰ سانتی‌متری خاک پنهان می‌شوند، در حالی که لاروهای جوان‌تر در فاصله ۶ تا ۱۳ میلی‌متری نزدیک پایه گیاه میزبان زندگی می‌کنند.

خسارت به طوقه و ریشه در مراحل اولیه رشد

لاروهای کرم طوقه‌بر از برگ، ساقه و ریشه گیاه تغذیه می‌کنند و معمولاً گیاهچه‌ها را در سطح یا زیر زمین می‌برند. آنها در طول روز در شکاف‌های خاک یا زیر کلوخ‌ها پنهان شده و شب‌ها برای تغذیه بیرون می‌آیند.

خسارت اصلی این آفت ناشی از تغذیه لاروها از طوقه و ریشه است که منجر به قطع شدن طوقه، پژمردگی و خشک شدن گیاهچه می‌شود. لاروهای بزرگتر ساقه گیاهان را از زیر زمین قطع می‌کنند و آسیب‌های ناشی از این آفت به سرعت روی گیاهان منفرد رخ می‌دهد.

علامت خسارت را نباید با کمبود مواد مغذی، غرقابی یا آسیب‌های دیگر ریشه و ساقه اشتباه گرفت. در مراحل اولیه رشد، آسیب‌پذیری گیاهچه‌های نخود بیشتر است، زیرا هنوز قدرت ترمیم بالایی ندارند.

“Chickpea pod borer, Helicoverpa armigera, is considered as one of the most destructive insect pests, causing on average 30–40% pod damage, which under favorable conditions may climb to 80–90%, resulting in yield losses exceeding 75% during severe outbreaks.”

ترجمه فارسی:

«آفت شپش‌بال نخود (Helicoverpa armigera) یکی از مخرب‌ترین حشرات آفت نخود محسوب می‌شود و به‌طور میانگین موجب آسیب ۳۰ تا ۴۰ درصدی در غوزه‌ها می‌شود؛ این میزان تحت شرایط مساعد می‌تواند به ۸۰ تا ۹۰ درصد برسد و در موارد شدید موجب بیش از ۷۵ درصد کاهش عملکرد شود.»

تناوب زراعی و شخم عمیق برای کاهش جمعیت آفت

برای کنترل این آفت، روش‌های زراعی متعددی توصیه می‌شود. شخم عمیق به‌ویژه در فصل بهار می‌تواند مدیریت مؤثری در از بین بردن کرم‌های طوقه‌بر ارائه دهد. این عمل ممکن است باعث عقب افتادن تاریخ کاشت شود، اما گیاه را از آسیب شدید محافظت می‌کند.

تناوب زراعی با گندم یا کتان نیز در کاهش جمعیت آفت بسیار مؤثر است. نتایج پژوهش‌ها نشان داده که بیشترین میزان عملکرد نخود (۹۵.۶۰ گرم در متر مربع) در تیمار سمپاشی-آیش مشاهده شده است. بنابراین، آیش نگه داشتن زمین کمک شایانی به کاهش میزان خسارت و افزایش محصول می‌کند.

کنترل علف‌های هرز و بقایای گیاهی در داخل و اطراف مزرعه نیز گام مهمی در پیشگیری است، زیرا زیستگاه و غذای مورد علاقه کرم‌های طوقه‌بر را کاهش می‌دهد. همچنین زود کاشتن محصول در بهار سبب قوی شدن بوته‌ها هنگام حمله آفت می‌گردد.

کنترل شیمیایی با آلدرین و اندوسولفان

کنترل شیمیایی باید آخرین گزینه برای مبارزه با این آفت باشد. برای مبارزه شیمیایی می‌توان از محلول‌پاشی اندوسولفان و آلدرین استفاده کرد. همچنین حشره‌کش دیازینون در کنترل این آفت مؤثر بوده است.

حشره‌کش اندوسولفان ۳۵ درصد EC به میزان ۱ لیتر در هکتار و دلتامترین ۲.۸ درصد EC به میزان ۷۵۰ میلی‌لیتر در هکتار نیز برای کنترل این آفت توصیه شده است. استفاده از طعمه مسموم در کنار بوته‌ها و بین کرت‌ها در هنگام عصر و شروع فعالیت لاروها نیز می‌تواند مؤثر باشد.

حشره‌کش اندوسولفان ۳۵ درصد EC به میزان ۱ لیتر در هکتار و دلتامترین ۲.۸ درصد EC به میزان ۷۵۰ میلی‌لیتر در هکتار نیز برای کنترل این آفت توصیه شده است. استفاده از طعمه مسموم در کنار بوته‌ها و بین کرت‌ها در هنگام عصر و شروع فعالیت لاروها نیز می‌تواند مؤثر باشد.

سوسک چینی حبوبات: آفت انباری نخود

سوسک چینی حبوبات خطری جدی برای محصول نخود پس از برداشت محسوب می‌شود و برخلاف آفات مزرعه‌ای، این آفت انباری می‌تواند در طول سال چندین نسل تولید کرده و خسارت قابل توجهی به دانه‌های ذخیره شده وارد کند. [caption id="attachment_6052" align="aligncenter" width="540"]

سوسک چینی حبوبات[/caption]

Callosobruchus chinensis و نحوه خسارت به دانه

سوسک چینی حبوبات با نام علمی Callosobruchus chinensis از آفات مهم انباری نخود است که انتشار جهانی دارد. این حشره حشره‌ای سخت‌بالپوش و کوچک با طول ۲ تا ۴ میلی‌متر است که روی بدن آن نقش و نگارهای متنوعی وجود دارد. حشرات ماده تخم‌های خود را در مزرعه روی غلاف‌های رسیده یا در انبار مستقیماً روی دانه‌ها قرار می‌دهند. هر حشره ماده می‌تواند حدود ۵۰ تخم بگذارد، اگرچه در شرایط آزمایشگاهی تعداد تخم‌ها می‌تواند به بیش از ۲۰۰ عدد نیز برسد. پس از خروج لاروها از تخم، برخلاف برخی آفات دیگر، بدون گشت‌زنی در سطح دانه، مستقیماً به درون آن نفوذ می‌کنند. دوره نشو و نمای لاروی حدود ۱۰ روز طول می‌کشد و لارو حداقل ۳ بار پوست‌اندازی می‌کند. کل دوره رشدی این حشره در مناطق گرمسیری ۱۸ تا ۲۰ روز به طول می‌انجامد و در انبارهای گرم می‌تواند ۷ تا ۸ نسل در سال ایجاد کند. طول عمر حشرات کامل ۱۳ تا ۳۶ روز است. خسارت این آفت در ایران روی حبوبات انباری به‌ویژه انواع لوبیا، عدس، باقلا، ماش و نخود بسیار سنگین است. این آفت با ایجاد حفره از دانه‌های نخود تغذیه می‌کند.

پیشگیری با خشک‌کردن غلاف و ضدعفونی بذر

برای پیشگیری از شیوع این آفت، نگهداری دانه‌ها در مخازن عاری از آلودگی، خشک کردن غلاف‌ها تا سطح رطوبت بهینه بذر (حدود ۷ درصد) و قرار دادن بذور در آفتاب پیش از انبار کردن توصیه می‌شود. بذور آلوده را می‌توان در آب معمولی یا آب شور قرار داد و دانه‌هایی که در سطح آب قرار می‌گیرند را جمع‌آوری کرده و از بین برد. علاوه بر این، بذور را می‌توان به مدت ۳۰ دقیقه در حرارت ۵۰ تا ۵۵ درجه سانتی‌گراد یا به مدت یک ساعت در آب گرم ۶۰ درجه سانتی‌گراد قرار داد، بدون آنکه قوه نامیه آنها کاهش یابد.

استفاده از مالاتیون و فسفید آلومینیوم در انبار

برای کنترل شیمیایی این آفت می‌توان از محلول‌پاشی مالاتیون (۵۰ درصد) بر گیاه بالغ استفاده کرد. در برخی موارد نیز از گاز آلومینیوم فسفید برای مدیریت آفت در انبار استفاده می‌شود [161]. این گاز برای حشره‌زدایی مواد غذایی خشک مانند غلات، حبوبات و میوه‌های خشک مناسب است. از روش‌های سازگار با محیط زیست، استفاده از روغن‌های گیاهی است. روغن‌های چریش، کرچک، کارانجا (باقلای هندی) و کنجد، به میزان ۴ تا ۸ میلی‌لیتر بر کیلوگرم بذر می‌توانند به‌طور کامل مانع ظهور حشرات کامل، آلودگی دانه نخود و کاهش وزن آن شوند. همچنین روغن خردل به میزان ۸ میلی‌لیتر بر کیلوگرم، میزان تخم‌ریزی، ظهور حشرات کامل، آلودگی دانه و کم‌شدن وزن آن را کاهش می‌دهد. این روغن‌ها پس از سه ماه نگهداری بذور در انبار، هیچ‌گونه تأثیر سوئی روی جوانه‌زنی آنها ندارند.

مگس مینوز برگ نخود: آفت برگ در نخود دیم

مگس مینوز برگ یکی از آفات مهم نخود دیم است که به طیف وسیعی از گیاهان خسارت می‌زند. این آفت اگرچه خسارت غیرمستقیم به عملکرد نخود وارد می‌کند، اما محصول را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد.

شکل‌شناسی و مناطق انتشار Liriomyza sp.

حشرات بالغ مگس مینوز، مگس‌هایی سیاه و کوچک به طول یک تا دو میلی‌متر هستند. سر این حشره بزرگ و دارای یک جفت چشم بزرگ می‌باشد. لاروها بدون پا و از نوع ماگوت هستند که هنگام خروج از تخم شفاف بوده و به تدریج در سنین بعدی به رنگ زرد متمایل به نارنجی تغییر می‌کنند. طول لارو کامل ۱ تا ۱.۶ میلی‌متر است و سطح بدن آن پوشیده از موهای ریز میکروسکوپی می‌باشد. از نظر انتشار جغرافیایی، این آفت در آسیای غربی و شمال آفریقا، اروپا و مناطق مدیترانه‌ای یافت می‌شود. در ایران، مگس مینوز در نواحی شمال، اطراف تهران، استان مرکزی و اصفهان انتشار دارد. همچنین در استان‌های خوزستان، کرمان، هرمزگان و تهران خسارت زیادی به محصولاتی مانند نخود، لوبیا، سبزیها و گوجه‌فرنگی وارد کرده است.

خسارت به برگ و کاهش فتوسنتز

لاروهای مگس مینوز وارد بافت برگ شده و از پارانشیم بین دو اپیدرم برگ تغذیه می‌کنند. این تغذیه باعث ایجاد دالان‌های مارپیچی در داخل برگ‌ها می‌شود. در نتیجه، در هر دو طرف سطح برگ خطوط خاکستری کمرنگ مارپیچی یا نامنظم ظاهر می‌شود که معمولاً محدود به رگبرگ‌های برگ هستند. در اثر این خسارت، برگ‌ها خشک شده و سطح فتوسنتز گیاه کاهش می‌یابد که در نهایت باعث کاهش محصول می‌شود. برگ‌های خسارت دیده ممکن است پیش از موعد مقرر بریزند و این امر سبب کاهش محصول و اندازه میوه خواهد شد.

کنترل با زنبورهای پارازیتوئید و دیپترکس

برای کنترل بیولوژیک این آفت می‌توان از زنبور پارازیتوئید Diglyphus isaea استفاده کرد که لارو مگس‌های مینوز را از بین می‌برد. زنبورهای پارازیتوئید دیگری مانند Opius moniliocornis از خانواده Braconidae نیز روی لاروهای این آفت فعالیت می‌کنند. میزان پارازیتیسم طبیعی این زنبورها قبل از زمان گلدهی ۴۱ تا ۵۰ درصد و بعد از آن ۷۱ تا ۸۰ درصد بوده است. در کنترل شیمیایی، می‌توان از سم دیپترکس به نسبت ۱.۵ کیلوگرم در هکتار استفاده کرد. بهترین موقع سم‌پاشی نیمه اول اردیبهشت ماه است. در بررسی‌های انجام شده، حشره‌کش‌های سیروگارد ۰.۸ در هزار و کلروپایریفوس بالاترین کارایی را در کنترل این آفت داشته‌اند. به طور کلی، حشره‌کش سیرومایزین به میزان ۲۵۰ گرم در هکتار برای کنترل مگس مینوز برگ نخود قابل توصیه است.

سوسک نخود: آفت ترکیبی مزرعه‌ای و انباری

سوسک نخود یکی از آفات خطرناک است که هم در مزرعه و هم در انبار خسارت می‌زند. این آفت منحصراً به مزارع نخود حمله کرده و می‌تواند تا ۲۰ درصد محصول را از بین ببرد.

شکل‌شناسی و مراحل زندگی سوسک نخودفرنگی

سوسک نخودفرنگی (Bruchus pisorum) حشره‌ای به طول ۳ تا ۵ میلی‌متر با بدن قهوه‌ای تیره است. بالپوش‌های آن کمی کوتاه‌تر از بدن بوده و پوشیده از نقاط خاکستری یا سفید می‌باشند. شاخک‌ها ۱۱ بندی هستند که ۴ بند اول نارنجی و بقیه سیاه رنگ است. حشره ماده تخم زرد رنگ خود را روی غلاف نخود می‌گذارد و با ماده‌ای لعابی می‌پوشاند. لارو پس از خروج از تخم، به داخل غلاف و سپس دانه نفوذ می‌کند.

خسارت به غلاف و بذر در مزرعه و انبار

این آفت ترکیبی مزرعه‌ای-انباری است؛ در مزرعه آلودگی رخ می‌دهد و خسارت در انبار ادامه می‌یابد. حشرات ماده برای تغذیه و جفت‌گیری تا ۳ کیلومتر پرواز می‌کنند. خسارت اصلی مربوط به تغذیه لاروها از بذر است که باعث کاهش ارزش غذایی و از بین رفتن قوه نامیه می‌شود. بذرهای آلوده دارای سوراخ مشخص و فاقد قوه نامیه هستند.

کنترل با برداشت سریع و حرارت‌دهی محصول

برای کنترل این آفت، برداشت سریع محصول و از بین بردن بقایای آن پس از برداشت توصیه می‌شود. قرار دادن نخود در معرض حرارت ۵۷ درجه سانتی‌گراد به مدت ۳-۴ ساعت حشرات داخل آن را از بین می‌برد. همچنین برای ضدعفونی بذور می‌توان از قرص‌های فستوکسین به مقدار ۱۰-۲۰ قرص برای هر تن محصول یا گاز متیل برومید استفاده کرد. سمپاشی مزرعه در زمان گل‌دهی با سموم مناسب نیز در کنترل این آفت مؤثر است.

سوالات متداول

[faq_accordion] منابع خارجی :

growveg

-

pgro

-

bigblogofgardening